Hodowla selekcyjna drzew leśnych w Polsce

Drzewo mateczne lipy drobnolistnej w Nadl. Prudnik

Pierwsze prace w dziedzinie hodowli selekcyjnej drzew leśnych prowadzono w Polsce już przed 1939 r. jednak rozpoczęcie selekcji obiektów nasiennych w Lasach Państwowych (LP) na dużą skalę nastąpiło dopiero w latach pięćdziesiątych dwudziestego wieku m.in. z inicjatywy Zakładu Dendrologii i Pomologii PAN w Kórniku. Później działania selekcyjne koordynował Zakład Nasiennictwa i Selekcji IBL. W pierwszym etapie przypadającym na lata 1960 – 1975 koncentrowano się na wyborze drzewostanów nasiennych oraz drzew doborowych. W tym etapie rozpoczęto też zakładanie plantacji nasiennych wegetatywnych i generatywnych. Pierwszą plantacyjną uprawę nasienną (modrzewia odmiany polskiej) założono w 1966, a plantację nasienną w 1970 r. W 1975 r. opracowano i wdrożono „Program doskonalenia gospodarki nasiennej i wdrażania osiągnięć leśnej genetyki stosowanej w LP na okres 1975 – 1990”, w którym po raz pierwszy sprecyzowano zadania rzeczowe do realizacji w jednostkach administracyjnych  LP [Program … 1975].  W 1988 r. ukazało się zarządzenie nr 7 Naczelnego Dyrektora Lasów Państwowych z dnia 7 kwietnia 1988 r. w sprawie selekcji drzew leśnych dla potrzeb nasiennictwa leśnego, określające szczegółowo zasady wyboru, zagospodarowania, prowadzenia i wykorzystania wyłączonych drzewostanów nasiennych i gospodarczych drzewostanów nasiennych, wyboru i wykorzystania drzew doborowych, projektowania, zakładania, prowadzenia i wykorzystania plantacji i plantacyjnych upraw nasiennych oraz zakładania i prowadzenia upraw pochodnych [Kocięcki 1988].

Kontynuacją tych działań był wdrożony do realizacji w LP w 1991 r. „Program zachowania leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej drzew leśnych w Polsce na lata 1991-2010”, znowelizowany w roku 2000 [Matras i in. 1993, 2000]. Program ten był kontynuacją dotychczas realizowanych programów hodowli selekcyjnej drzew leśnych i wprowadzał po raz pierwszy w LP równoległe działania mające na celu ochronę istniejącej w lasach różnorodność genetycznej. Zasadniczymi przesłankami wpływającymi na poszerzenie zakresu programu o ochronę istniejącego zróżnicowania genetycznego były m. in.  nasilające się w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku zagrożenia środowiska przyrodniczego, szczególnie zanieczyszczenia przemysłowe, powodujące na znacznych obszarach leśnych procesy chorobowe drzew, pogarszanie się stanu zdrowotnego lasu oraz lokalnie zamieranie drzewostanów (Sudety Zachodnie). Działania te miały w długim okresie czasu przywrócić stan równowagi środowiska przyrodniczego.

Nowe uwarunkowania funkcjonowania bazy nasiennej w Polsce wynikające przede wszystkim z wejścia Polski do UE spowodowały konieczność dostosowania zasad tworzenia i wykorzystania leśnej bazy nasiennej do zasad obowiązujących w UE.  Opracowano i wdrożono do praktyki w 2006 r. zarządzenie Nr 7A w sprawie ochrony leśnych zasobów genowych na potrzeby nasiennictwa i hodowli drzew leśnych [Fonder 2001; Burczyk i in. 2003; Matras, Fonder 2006].

Obecnie realizowany w LP „Program”, został opracowany przez zespół powołany przez Dyrektora Generalnego LP zarządzeniem z dnia 14 listopada 2008 r., znak ZG-7132-33/2008 i wdrażany do realizacji w LP Programu zachowania leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej drzew leśnych w Polsce na lata 2011 – 2035 [Chałupka i in. 2011].   

 „Program” ten stanowi kontynuację  zrealizowanego w latach 1991-2010 „Programu zachowania leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej drzew leśnych w Polsce na lata 1991 – 2010” oraz zawiera nowe zagadnienia dotyczące przede wszystkim podjęcia długookresowych programów hodowlanych dla podstawowych gatunków drzew leśnych oraz kwestii funkcjonowania nowej bazy nasiennej tworzonej w LP w programie testowania potomstwa drzew leśnych. Obecnie wyzwaniem jest analiza dostępnych metod prowadzenia prac selekcyjnych i dążących do ochrony zróżnicowania genetycznego w lasach oraz znalezienie wywarzonego kompromisu pomiędzy zyskiem genetycznym a zmiennością populacji [Danusevicius, Lindgren 2002]. Dodatkowym wyzwaniem jest włączenie do działań selekcyjnych strategii przeciwdziałającej zmianom klimatycznym. Bezprecedensowa szybkość zmian klimatycznych skutkuje drastycznym ograniczeniem podstawowych funkcji ekosystemów leśnych [Gömöry i in. 2020]. Zmiany klimatyczne przerywają dotychczasowy związek pomiędzy klimatem a lokalnym dostosowaniem populacji drzew leśnych do warunków środowiska, aby temu przeciwdziałać wymagane są aktywne działania. Opracowywane są modele rozmieszczenia gatunków i mapowanie ich wrażliwości w obecnych i oczekiwanych przyszłych warunkach klimatycznych. Ponadto opracowane są zalecenia dotyczące krajowego i międzynarodowego transferu nasion w celu zidentyfikowania optymalnego pochodzenia nasion dostosowanego do zmian klimatu. Ustalono, że zalecenia te zwiększają odporność i zmniejszają podatność europejskich gatunków drzew leśnych na niekorzystne warunki klimatyczne. Na przykład, użycie nasion lepiej dostosowanych pochodzeń pozwoliłoby uprawiać świerka pospolitego i buka zwyczajnego na większym obszarze niż gdyby dalej wykorzystywano nasiona tylko z lokalnych drzewostanów [Chakraborty i in. 2019a, 2019b].  

W strategiach ochrony zmienności genetycznej wyróżnia się trzy metody używane wymiennie:

  • dynamiczna ochrona in-situ wtedy kiedy populacje są w ich naturalnym środowisku
  • dynamiczna ochrona ex-situ, kiedy populacje bytują w nowym dla siebie środowisku (poza miejscem występowania)
  • statyczna ochrona ex- situ np. w bankach genów, w archiwach klonów czy kolekcjach

Najkorzystniejszy jest wariant ochrony dynamicznej in-situ w drzewostanach zachowawczych i populacjach hodowlanych i takie działania powinny być priorytetowe [Lefèvre i in. 2020]. W pracach selekcyjnych koniecznie należy skapitalizować dotychczasowe efekty programu testowania potomstw [Kowalczyk i in. 2016].  Nowym wkładem jaki wniesie wyjaśnienie i realizacja założonego celu badawczego będzie określenie drogi dla hodowli selekcyjnej drzew leśnych w LP w następnym okresie realizacji prac.

Dodaj komentarz